Genetycznie i typologicznie suahili należy do grupy języków bantu (liczącej w sumie ponad 500 języków), która rozciąga się na południe od równika. Naukowo błędne choć rozpowszechnione są opinie, że suahili jest językiem mieszanym czy wręcz dialektem-hybrydą języka arabskiego. Suahili jest rodzimym językiem afrykańskim a jedynie kontakty z Arabami, a następnie z Portugalczykami i Anglikami pozostawiły swój ślad w słownictwie. Równolegle – w Kongu (DRK), Burundi i Ruandzie suahili absorbuje zapożyczenia z języka francuskiego, a w północnym Mozambiku (gdzie współcześnie ma zasięg bardzo ograniczony) z języka portugalskiego.
Forma standardowa języka powstała na początku XX wieku w oparciu o zanzibarski dialekt unguja, w powszechnym użyciu pozostają jednak nadal inne odmiany dialektalne, wśród nich najbardziej znane amu z wyspy Lamu i mvita z Mombasy, jak również uproszczone odmiany używane w wielkomiejskich tyglach społecznych (np. w Nairobi czy w kongijskiej Katandze), na forach internetowych czy w krótkich wiadomościach tekstowych sms.
Ze względu na skrótowy charakter opracowania przedstawiamy tutaj zaledwie kilka charakterystycznych cech i przykładów z gramatyki języka. Po szersze informacje należy sięgnąć np. do opracowania Ohly, R., Kraska-Szlenk, I. i Z. Podobińska. 1998. Język suahili . Warszawa: Dialog. Ogólną cechą suahili, jak i innych języków bantu, jest to, że formy wyrazów zmieniają się najbardziej na początku, a nie jak w polszczyźnie na końcu słowa. Suahili charakteryzuje się występowaniem tzw. klas rzeczownikowych – kategorii funkcjonalnie podobnej do naszego rodzaju gramatycznego w tym sensie, że narzuca ona związek zgody na wyrazy określające w obrębie frazy z konkretnym rzeczownikiem, wyrazem określanym. Nie ma natomiast gramatycznego rozróżnienia rodzaju naturalnego. Nie ma też odmiany przez przypadki.
W strukturze każdego rzeczownika wyróżnia się rdzeń i prefiks klasy gramatycznej. Każdy rzeczownik należy do jednej z kilkunastu klas, którym przypisane są odpowiednie prefiksy dołączane do określeń rzeczownika i do czasownika, tak aby uzgodnić je z rzeczownikiem, który opisują. Przynależność do klas historycznie uwarunkowana była semantycznie, obecnie podział semantyczny nieco się zaciera i stosuje się głównie kryteria formalne.
I tak np. klasa 1 to tak zwana „klasa ludzi” – znajdziemy w niej takie rzeczowniki jak mtu ‘człowiek’, mtoto ‘dziecko’ charakteryzujące się prefiksem m-. Liczbę mnogą tych rzeczowników znajdziemy w klasie 2 z prefiksem wa-: watu ‘ludzie’, watoto ‘dzieci’. W klasie 3 z prefiksem m- (liczbą mnogą w klasie 4 z prefiksem mi-) znajdują się m.in. nazwy roślin, np. mnazi ‘palma kokosowa’, minazi ‘palmy kokosowe’, i części ciała mkono ‘ręka’, mikono ‘ręce’, a w klasie 7 z prefiksem ki- (liczba mnoga w klasie 8 z prefiksem vi-) znajdziemy głównie nazwy rzeczy: kitu ‘rzecz’, kisu ‘nóż’, vitu ‘rzeczy’, visu ‘noże’.
Wykaz klas rzeczownikowych wraz z prefiksami przedstawiamy w tabeli odmian.
Aby zbudować całe zdanie musimy jego poszczególne elementy (wyrazy określające) uzgodnić z rzeczownikiem:
Nieliczna grupa rdzennie bantuskich przymiotników ma taką samą strukturę jak rzeczowniki, tj. rdzeń poprzedzony jest prefiksem klasowym zależnym od klasy rzeczownika, który opisują.
Nieco liczniejszą grupę stanowią przymiotniki zapożyczone, które nie łączą się z prefiksami klas gramatycznych.
Czasownik budujemy poprzez dołączanie przed jego rdzeniem różnych morfemów, uzgadniając go w ten sposób z podmiotem w różnych formach czasu, aspektu czy trybu:
Przez przyrostki tworzymy również formy pochodne czasownika, tworząc tzw. rdzeń rozszerzony, wyrażające całą gamę znaczeń: m.in. formę bierną, sprawczą, kierunkową, wzajemną, odwrotną, jak np. w następujących zdaniach z czasownikiem -soma ‘czytać’:
Bezokolicznik tworzymy poprzez dodanie do rdzenia czasownika prefiksu ku-: kusoma ‘czytać’, kupenda ‘kochać’.
Zaimki w suahili, podobnie jak inne części mowy, uzgadniają się z rzeczownikiem. Wyjątkiem są niezależne zaimki osobowe, używane dla emfazy podmiotu lub dopełnienia. W suahili występują trzy rodzaje zaimków wskazujących, bliższe, dalsze i referencyjne, tj. określające osoby lub rzeczy wcześniej wspomniane.
W zaimkach dzierżawczych wskaźnik odpowiedniej klasy dołączany jest do tematu, np. -angu 'mój, moja, moje':
Nieliczną grupę stanowią wyrazy o stałej formie, które można zaliczyć do spójników, przysłówków czy partykuł, np. na 'i; z; a', sasa 'teraz'. Być może najciekawszą kategorią gramatyczną w suahili są tzw. ideofony. Wyrazy 'ideonaśladowcze', z których tylko nieliczne mają charakter onomatopeiczny.